BÀI HỌC CHỮ NHẤT CỦA LÊ QUÝ ĐÔN

Bài học chữ NHẤT (一) của Lê Quý Đôn
Lê Quý Đôn tính kiêu ngạo, tự nghĩ rằng mình thuộc cả thiên kinh vạn quyển, nên sau khi đỗ Trạng, ông cho treo ngoài cửa tấm bảng:
天 下 仪 一 字 來 問
"Thiên hạ nghi nhất tự lai vấn"
(Ai có một chữ nào không biết thì lại mà hỏi)
Một lần Lê Quý Đôn đến cầu siêu ở ngôi chùa làng. Nhà sư thấy ông thì mừng rỡ mà rằng:
- Quan Bảng vừa tới, may mắn sao. Bần tăng có điều muốn nhờ quan chỉ giáo. Chả là đứa tiểu đồng của bần tăng nghe người nào đó, về hỏi, nhưng bần tăng nghĩ không ra, nên đành theo lời quan Bảng dạy "Nghi nhất tự lai vấn". Câu đố thế này, xin quan chỉ cho!
上 不 可 上
下 不 可 下
止 宜 在 下
不 可 在 上
Phiên âm:
Thượng bất khả thượng
Hạ bất khả hạ
Chỉ nghi tại hạ
Bất khả tại thượng
Nghĩa là:
Trên không thể trên,
Dưới chẳng thể dưới,
Đừng nên ở dưới,
Không thể ở trên
Câu đố nghe sao thật lạ kỳ, ông suy nghĩ hồi lâu vẫn chưa giải nổi, thì chú tiểu chạy vào thưa:
- Bẩm quan lớn, ngài đã nghĩ ra chưa ạ?
- Chưa!
- Con mới nghĩ ra nghĩa thế này, quan lớn xem có đúng không? Ðó là chữ "Nhất"! (Một : 一)
-Thưa:
-Thượng bất khả thượng là trong chữ Thượng (上) thì chữ Nhất (一) không nằm trên!
Hạ bất khả hạ là trong chữ Hạ (下) thì chữ Nhất (一) không nằm dưới!
Chỉ nghi tại hạ là chữ Chỉ (止) và chữ Nghi (宜) thì chữ Nhất (一) nằm dưới!
Bất khả tại thượng là chữ Bất (不) và chữ Khả (可) thì chữ Nhất (一) nằm trên!
Bẩm quan Bảng, câu đố này không đến nỗi khó phải không, vì con cũng nghĩ ra!
Từ đó ông không dám treo cái bảng trước nhà nữa vì biết người đời đã dựa vào chữ Nhất trên tấm bảng mà nhạo mình!
Thời trẻ ông đã từng chê bai người không biết chữ Thái (太) mà đọc nhầm thành chữ Đại (大), bây giờ chính ông lại bị người trẻ tuổi chế giễu không biết đến cả chữ Nhất. Thật là quả báo! Và cũng là một bài học về tính khiêm nhường.
Xuân Đào sưu tầm.